Оһуор мандар тойугун, Уран айыы алгыһын түһэрдибит
Үөрэ-үөрэ үмүөрүһэн, астына-астына алтыһан, сэргии-кэрэхсии сэргэстэһэн таарыйбыта талба, оҥорбута оһуор-мандар ойуулаах, тикпитэ дьикти кэрэ талааннаах-дьоҕурдаах дьоммут түмсэ түһэн тоҕуоруспут, муста түһэн кыттыспыт көрүөхтэн кэрэ үлэлэрин сөҕө-махтайа көрөр, сүрэхтиин – быардыын ылынар, сымныыр, сырдыыр күн кэлиҥҥи отуттан тахса сылга норуот уус-уран айымньытын аар саарга аатырдар туһугар тохтоло суох, эбэ суккулла турар сүүрүгүнүү ханна күүһүрэн, ханна дьоһун тыыны ылынан дьоһуннук хамсанан үлэлиир “Симэх” норуот уус-уран уонна үгэскэ киирбит көрүҥнэри сайыннарыы киинин (салайааччы Яна Викторовна Игнатьева)киэҥ далааһыннаах, былааннаах, чопчу сыаллаах-соруктаах үлэтин түмүгэр күн бүгүн саха норуотун өркөн өйүн, сатабылын туһунан билэр дойду үксээтэ.
Быйыл 12 төгүлүн “Маастардар күннэрэ”ыытылынна. Дьэ манна А.Е.Кулаковскай аатынан НДДЬ киэҥ уораҕайыгар испиискэ маһыныы ыга анньыллан көрүөн, көрдөрүөн баҕалаах муһунна. 2019 сыллаахха Александр Николаевич Гоголев өйөөһүнүнэн “Дом ремесел” дьоһун ааты ылбыппыт. Онтон ыла утаппыттыы, умсугуйан үлэлээн күн бүгүн 3 СӨ норуотун маастара, 7 СӨ норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара диэн үрдүк ааты сүгэр үтүө дьоннорбут Хатаспыт, Дьокуускай куорат, Сахабыт сирин аатын Арассыыйа таһымыгар ааттаталларынан киэн туттабыт. Быйылгы да быыстапкаҕа ох курдук оҥостон саҥа оҥоһуктары оҥортоон, ситэри симээн быыстапкаҕа кытынныбыт. Хатас талба талааннаахтара бар дьонтон хаалсыбакка, норуоту кытта бииргэ буолан бу күннэргэ мэлдьи кыттар. Кэлиҥҥи сылларга туспа миэстэ ылан аҥаардас Хатаспыт дьоннорун талба талааннаахтарын үлэлэрин киэҥ туонаҕа таһаарар үгэстэннибит.
Быйылгы сылга норуот айымньытын 6 хайысхатыгар – (тимири уһаарыы, мастан уһаныы, оҕуруоттан, бисертэн оҥоһуктар, төрүт иис, туойтан оҥоһуктар, кыл-сиэл оҥоһуктар) 21 киһи уопсайа алта уонтан тахса үлэни бүтүн өрөспүүбүлүкэ дьоно мустубут киэҥ уораҕайыгар харах халтарыйар кэрэтин, сүрэх өрүкүйэр үөрүүтүн быыстапкаҕа дэлэччи –холоччу туруордулар. Дегтярева Мария Сергеевна, Малышев Андрей Лукич, Пестерева Анна Петровна, Апросимов Алексей Алексеевич, Алексеева Анастасия Ивановна, Капитонова Инга Андреевна, Гаврильева Оксана Павловна,Чабыева Наталья Гаврильевна, Дегтярева Розалия Ивановна, Иванова Вера Ильична, Михайлова Октябрина Семеновна, Константинова Вилена Михайловна, Тюляхова Надежда Игоревна, Максимова Лидия Николаевна, Саввина Людмила Степановна, Харитонова Светлана Иннокентьевна, Оконешникова Татьяна Егоровна, Кузьмина Галина Васильевна, Петрова Любовь Михайловна, Кожурова Степанида Васильевна.
2024 дьоруойдара кимнээх буоллулар диэн интэриэһиргиир буоллахха бу да сырыыга аат ааттанан, Хатас баарын доргуччу биллэрэн Айгын Ууспут (Терентьев Александр Зиновьевич) СӨ норуотун маастара үрдүк анал ааты сүктэ! Александр Зиновьевич Терентьев – Айгын Уус ис иһиттэн дириҥ толкуйдаах, сатабыллаах туттунуулаах, киэҥ көҕүстээх. Сахалыы ааттаммыт киһи төрүт дьоннорунуун, өбүгэлэрин кытта биир кэлим ситимнээх, атын омук тыынын киллэрбэтэх, бытарыйбатах, бүтүн киһи диэн өйдөбүл баар эбит.
Ырытан-ыраҥалаан, кэтээн көрдөххө, сахалыы аакка ордук айар-тутар айылгылаах: иистэнэр, уһанар, уруһуйдуур, суруйар, эбэтэр чараас эйгэлээх дьон наадыйаллар. Дэлэҕэ даҕаны оҕо төрөөтөҕүнэ, ааппын ааттатар киһи кэллэ диэн үөрүөхтэрэ дуо. Айгын Уус сахалыы аатын-суолун олус сөпкө таба тайаммыт диэн көрөбүн, ол курдук айар-тутар эйгэлээх, хайдах эрэ ис иһиттэн холку тыыннаах. Түргэн-тарҕан толкуйу кытта налыйан ыраҥалаан баран оҥоһууну таба тутан алтыһыннарар, хайа да ыгым түгэҥҥэ ыһыллыбат ис туруктааҕын сэргии көрөбүн. Александр Дмитриевич Данилов, Егор Валериевич Романов уонна Айгын Уус үһүө буолан, итиэннэ СӨ туризмҥа, эргиэҥҥэ уонна урбааҥҥа министиэристибэтин өйөөһүнүнэн саха быһаҕар анал аат иҥэриитин докумуонун ситиһэргэ туруммуттара.
2023 ахсынньы ый 13 күнүгэр Роспатент диэн тэрилтэ саха быһаҕын билинэн, федеральнай реестрга киллэрбит. Ол аата саха быһаҕа Саха Сиригэр эрэ оҥоһуллар буоларын туоһулуур, федеральнай сокуонунан көмүскэллэммитин кэрэһилиир докумуону сотору Сахабыт Сирин Ил Дархана Айсен Николаев уонна Роспатент салайааччыта Александр Зубов үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарбыттарын туһунан Айгын Уус кэпсээнин үөрэ-көтө, эмиэ да долгуйа истибиппит.
Онтон тимири кытта истиҥник кэпсэтэр, алтыһар, уһаарар, иһэрдэр, тимиртэн оҥоһук арааһын оҥорор СӨ уус уран оҥоһуктарын маастара эдэркээн Алексей Апросимов быйыл даҕаны дьон-сэргэ болҕомтотун ылар, сүрэх өрүкүйэр, сатабыллаах дьоннордоохпутунан киэн тутуннарар оҥоһугу – Мохсоҕолу – оҥорон бу көрүҥҥэ бастаата. Үөһээ этиллибитин курдук кыл-сиэл оҥоһукка эмиэ сүрдээх көхтөөхтүк уонна таһаарыылаахтык үлэлээн быйылгы быыстапкаҕа бу көрүҥҥэ оҥоһуллар араас көрүҥү барытын – баайан, ситиилээн, тигэн, хатан көрдөрөн Тюляхова Надежда Игоревна миэстэлэстэ. Манна даҕатан эттэххэ Надежда Игоревна “Утум ситии” диэн түмсүүтэ бу быыстапкаҕа олус көхтөөхтүк кытынна, манна киһи үөрэрэ кырдьыга даҕаны саха сатаабатаҕа суох эбит диирдии кылы-сиэли аан маҥнай илиигэ туппуттар сатыыр, кыайар-хотор дьону кытта тэбис тэҥҥэ үлэлэспиттэрэ буолар. Чахчыта хааммытыгар баар эбит диэни итэҕэйдибит.
Мария Дегтярева паннолара “Маастардар күннэрин” быыстапкатын биир кэтэһиилээх-күүтүүлээх үлэлэрэ диэтэххэ омун да, сымыйа да буолбат. Дьэ быйыл тугу оҥорбутуй диэн кэллим диэччи көрөөччү элбэҕэ биллэн туран Марияны даҕаны биһигини даҕаны да үөрдэр. Сэлэлии хаамыыга Хатастар сүүрбэччэ буолан киирэн сэлэлии хаампыппыт эмиэ элбэҕи кэпсиир дии саныыбын. “Маастардар күннэрин” чэрчитинэн Дьокуускайга худуоһунньуктар дьиэлэригэр “Уран Айыы алгыһынан” диэн ааттанан быыстапка М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун фольклорга уонна култуураҕа хаапыдыратын дассыана, Хотугу норуоттар култуураларын уонна тылларын үнүстүтүүтүн бэрэпэдэбээтэлэ, этнограф, норуоттар көстүүмнэрин чинчийээччи, историческай билим хандьытаата, Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, СӨ норуодунай маастара Светлана Ивановна Петрова быһаччы салайыытынан олоххо киирбит бырайыак бастыҥ үлэлэрин кэрэни, үтүөнү сэргээччилэр, норуот олоҕун чинчийээччилэр, иис-күүс эйгэтин билээччилэр-көрөөччүлэр, сыаналааччылар үтүмэн үөрүүлэрин үрдэтэ арылынна. Бу быыстапка үөрүүлээх аһыллыытын ХИФУ магистрана, “Тускул” КК уус-уран салайааччыта Константинова Вилена Михайловна уран тылга уйдаран, нарын тылынан наардаан, сайаҕас тылынан сааһылаан үҥкүүнэн доҕуһуоллаан, дорҕоон добун долгунугар олордон бэрт сэргэхтик, ылыннарыылаахтык ыыппыта эмиэ бу тэрээһин таһымын үрдэттэ.
Дьэ уонна бу үлэлэр түмүктүүр быыстапкалара Хатаспытыгар, “Тускул” КК “Оһуор мандар тойуга” диэн быыстапканы арыйдыбыт. Манна үөһээ этиллибит үлэлэри таһынан бу хайысхаҕа бастакы хардыыларын оҥоро сылдьар “Дьикти сайын” түмсүү далбардарын үлэлэрэ турдулар. Бу түгэни Хатас олохтоох дьаһалтата мүлчү туппакка бастыҥнары бэлиэтээбитэ эмиэ бу тэрээһин биир суолталаах, махталлаах түгэнэ буолла.
Наталья Руфова Хатас-Дьокуускай 2024
